Эбээ, мин кэпсиэм! (кэпсээн)

Торуойускай сэлиэнньэтин мааны ыалыгар, Торопуунаптарга, ыраах сиртэн хос-хос эбэлэрэ Маайа эмээхсин кэллэ. edersaas.ru Кини сааһын ким да бу бачча диэн кыайан быһаара илик. Отучча сыллааҕыта “сүүсчэкэм буолуо” диэбитэ даҕаны, кини саас ортолоох эрдэҕинэ, 70-наах эмээхситтэр, …

Үүтээн умайар (кэпсээн)

Умайар уот куйаас күн турар. Ардах түспэтэҕэ ыраатан, от куура хатан, сорох сиринэн охсоот даҕаны кэбиһиэххэ син курдук. Мэктиэтигэр сайыннары талах сэбирдэҕэ саһарбыт. Аһыҥалар от быыһынан ыстаҥалыыллар, үөһэттэн тобурах түһэн, төттөрү тэйэрин санатар. Оннук элбэх. …

ТАЙҔА ТААЙЫЛЛЫБАТАХ ТАПТАЛА (КЭПСЭЭНТЭН БЫҺА ТАРДЫЫ)

…Борокуоп сиһин этэ ситэн, буутун этэ буһан, баараҕады­йан, киһи толло көрөр киһитигэр кубулуйбута. Сүүһүн аннынан сургуччу көрөр, улахан уҥуохтаах, тыаһа суох хаамар, аҕыйах эрээри сөҥ куоластаах  уола хаан бэрдэ буол­бута. … …Борокуобу “Тыатааҕы” диэн Тыаһыт …

Тайах оҕото (кэпсээн)

Тайах оҕото ийэтин ыҥыра, ытыы сатаан, күөмэйэ бүттэ. Хараҕын уута сарт түһэн, онуоха эбии сирэйигэр, муннугар бырдах саба түһэн, суолун-ииһин торутарын, ханна баран иһэрин да өйдөөбөт буолла. Иннин хоту мэнээк баран истэ. Кинини кэнниттэн өйүгэр …

Саҥа дьыл түүн (кэпсээн)

Бүгүн сыл тиһэх күнэ. Дьон Саҥа дьылы бырааһынньыктаары түбүгүрэллэр. Нэһилиэк маҕаһыыннарыгар киирии-тахсыы, атыы-тутуу ампаалык. Сэмэн дьэ үлэтин бүтэрэн дьиэтигэр кэлэн нам-нум буолан эрдэҕинэ, биир огдообо дьахтар киирдэ. edersaas.ru Оттор маһа бүппүт. Кураанах мас тиэйэн аҕалан …

Сүрэҕэ суох сүүс сүбэлээх (кэпсээн)

Баанньа биир бөһүөлэккэ күтүөттүү кэлбитэ. Кэргэнин дьонугар олороллор. Дойдутугар кэргэнин сүгүннэрэн илдьибитин, тэһийбэтэҕэ. Ол иһин манна кэлбиттэрэ. Билигин Баанньа аны манна тэһийбэт. Дьону кытта олорор баар эбит — мөкүтэ. Хаарыаны бэйэ дьиэлэммит киһи баар ини …

УДАҔАН

Былыр Дьэримиэйэптэр диэн быстар дьадаҥы ыал олорбута. Кинилэргэ хас да сыл оҕо турбатаҕын кэнниттэн биир кыыс оҕо төрөөбүтэ. Кыыс сэттэ ыйыгар хаамар, биирин туоларыгар саҥарар буолбута. Төрөппүтэрэ ону буолуохтааҕын курдук саныыллара да, түөлбэлэрин дьоно сөхпүттэрэ. …

ОҔО ООННЬООБУТ ҮРЭҔЭ

Куорат хаба ортотунан үрэх ааһар. Дьикти үрэх. Аата да киһини толкуйдатар — «Оҕо оонньообут үрэҕэ». Үрэх куорат кытыытынан кыыс биилинии синньиир сирдээх. Манна оҕо аймах сөбүлээн оонньуур.  Биир сайын үрэх уута уолан, бу сири киһи саппыкынан тэпсэн туоруур буолбута. Дьэ, оҕолор, манна көрүлээбиттэрэ. Кыралар тобуктарыгар диэри ууга туран эрэ кумаҕынан оонньууллара, оттон арыый да улахаттар уу дириҥин кэмнээн үрэҕи уҥа-хаҥас сүүрэллэрэ. Били, хаһааҥҥыта эрэ далаһанан оттонон-мастанан нэһииччэ туоруур үрэхтэрин таах тэпсэн, кинилэр саҕа дьоллоох дьон суохтар.  Аймахтарбар күүлэйдии бара сылдьан ыалдьыт оҕонньортон бу үрэх туһунан бэрт интэриэһинэй кэпсээни истибитим. Чэйдээн бараммыт таһырдьа күүлэҕэ кэпсэтэ олорбуппут. Үксүн ыалдьыппыт кэпсээбитэ.  — Ити үрэҕи тоҕо «Оҕо оонньообут үрэҕэ» диэн ааттыыллара буолуой ээт? — диэн сэһэнньиппит кэпсээнин саҕалыан иннинэ биһигиттэн ыйыппыта.  Биһиги бэйэ-бэйэбитин көрсөн кэбиспиппит. Кырдьыгын эттэххэ, хайабыт да билбэт эбит.  — Билбэккит дуо? Дьэ оччотугар маннык, истиҥ, — диэт, сыҥааҕар сабырыйан түспүт муус маҥан бытыгын имэринэ-имэринэ, хараҕын симэн ыла-ыла уутугар-хаарыгар киирэн, бэл, тылын-өһүн чочуйа-чочуйа өрөөбүт уоһун өһүлэн, бу курдук кэпсээн барбыта.  — Былыр манна баай киһи олорбут. Кини уон кыыстааҕа. Ойоҕо оһоҕостонноҕун ахсын уол оҕону кэтэһэн түүннэри-күннэри таҥараҕа үҥэрэ эбитэ үһү. Араас ойууну, удаҕаны кыырдаран, көрүүлэтэн көрөрө да, туһа тахсыбат эбит. Баабыскаһыт эмээхсинтэн «дьэ, Сэмэн, эҕэрдэлиибин, кыыстанныҥ» диэнтэн атыны истибэт. Улахан үс кыыһа хайыы-үйэ эргэ тахсан туспа ыал буолан олороллоро. Киһи дьиктиргиэн иһин, хайаларыгар да уол оҕо төрөөбөтөх.  — Ноо, тугун баҕайытай, — таайым сөбүлээбэккэ баһын быһа илгистэр.  — Салгыы истиҥ. Биир түүн кинилэргэ бэрт дьикти ыалдьыт хонон-өрөөн ааспыт. Дьиэлээх киһи дойдутун дьонун да, тастан киирбиттэри да билэттиирэ эрээри, бу киһини хаһан да көрбөтөх, эгэ, аатын-суолун истиэ дуо? Суох. Онон аан бастаан ыалдьыта хантан кэлбитин, кимин-тугун сылыктыы таарыйа, тулатынааҕы алаас дьонун сураспыт. Ыраахтан иһэр киһи буоллаҕына, хайаларыгар эмэ таарыйан ааспыт буолуон сөп. Хоноһото ханна да сылдьыбатаҕын, арай ала-чуо кини балаҕаныгар тохтоон ааһар санааламмытын истэн өссө эбии дьиктиргээбит. Киэһээҥҥи аһылыкка диэри ити курдук биир-икки тылынан кэпсэтэ олорбуттар. Аһылыкка киһилэрэ тиллэн, онуоха эбии хаһаайын арыгынан күндүлээн, кэпсээнэ-ипсээнэ элбээн, дьэ көхсө кэҥээбит. Кэпсээниттэн иһиттэххэ, кини дойдутугар баран иһэрэ үһү. Хотуттан сылдьар дуу, хайдаҕа дуу, бу дойду дьонуттан атын тыллаах-өстөөх эбит. Бука, сулумах быһыылаах. Дьонун туһунан ончу тугу да быктарбатах.  Сотору иккиэн да биллэ холуочуйбуттар. Дьиэлээхтэр сыппыттарын кэннэ хаһаайын санаатыгар өр иитиэхтээбит кыһалҕатын кэпсээбит. Онуоха ыалдьыта судургу гынан баран, киһи сонньуйуох сүбэтин биэрбит. Биллэн турар, биһиги киһибит сүбэни ылымматах, өссө иһигэр күлүү гынар диэн өһүргэнэ санаабыт. Түүн үөһэ ороннорун булан утуйбуттар. Сытааттарын кытта ыалдьыт төбөтүн сыттыкка уураат утуйбут, мунна хаһыҥыраан барбыт, бука, сылайдаҕа да буолуо.  Сэмэн төһө да итэҕэйбэтэҕин иһин, ыалдьытын тыла санаатыттан түспэтэх. Өр саараҥныы сытан баран, таҥнан таһырдьа тахсыбыт. Тахсыбыта — таһырдьа ыйдаҥа эбит. Ыалдьыта бу сүбэ ыйдаҥалаах түүн оҥоһуллуохтааҕын саныы биэрбит да, үрэх диэки тэбинэ турбут. Тиийэн ньылбы сыгынньахтанан киирэн сөтүөлээбит. Балаҕан ыйын бүтүүтэ уу тымныыта сүрдээх буоллаҕа. Онон биирдэ-иккитэ умсубут. Холуочуйбута ааһан тииһэ ыпсыбат буолуор диэри бабыгыраччы тоҥмут. Ол да буоллар, сүбэни тиһэҕэр тиэрдэргэ соруммут. Сүбэһитэ эппитинэн, аны үрэх устун сүүрэн кэлиэхтээх уонна саамай үрэх синньиир сиринэн «уол оҕото бэлэхтээ» дии-дии төттөрү-таары хаамыахтаах эбит. Дьэ, киһибит күүһэ төһө тиийэринэн сыралаһан сүүрэ сатаабыт. Үрэҕи биэс тарбаҕын курдук билэр буолан, саамай синньиир сиригэр чуо тиийэн, ыстаанын тобугар диэри өрө тардынан баран «уол оҕото бэлэхтээ» дии-дии төттөрү-таары хаамыталаабыт. Бу кэмҥэ халлаан номнуо суһуктуйбут. Онуоха эбии атаҕын билбэт буолуор диэри тоҥон, күүһэ өһүллэн, былаат курдук салбыҥнаан барбыт. Балаҕаныгар нэһииччэ тиийбит. Кэлээт да таҥастыын-саптыын оронугар умса түһэн утуйбут.  Сарсыарда ойоҕо уһугуннарбытыгар турбут, сирэйин-хараҕын ньуххаммыт. Саҥарыах буолбута, саҥата иһиттэн тахсыбата эбитэ үһү. Тымныы ууга түүнү быһа сылдьыбыта, аанньа буолуо дуо, тымныйбыт.  — Оо, абаккабын да, сордооҕу да, — аны саҥаһым абатын биллэрэн тыл кыбытта.  — Бээ, дьоруойбутун бэлиэр олохтон туоратымаҥ. Суорҕан-тэллэх киһитэ буолан баран сотору кэминэн син үтүөрэн атаҕар турбут. Арай ыалдьытын атаарбатаҕыттан уонна кини кимин-тугун сиһилии сураспатаҕыттан санаата түспүт. Кыһыйдар да, хайыай, ир суолун ирдиэ дуу, тор суолун тобулуо дуу?  Аҕыйах хонугунан ити умнуллан, дьиэлээхтэр күннээҕи олохторугар төннөн, уруккуларын курдук олорбуттар. Ол олордохторуна, биир үтүө күн ойоҕо оһоҕостоммутун туһунан иһитиннэрбиттэр. Эмиэ кэтэһии-манаһыы саҕаламмыт. «Ыалдьытым эппитэ, ама, кырдьык туһалаабыта буолуо дуо?» диэн санаа Сэмэни үүйэ-хаайа туппут. Ый-хонук бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан бириэмэ түргэнник ааспыт. Ойоҕо быыһанар кэмэ тиийэн кэлбит. Бу олоххо туох дьикти буолбатаҕай? Кэтэһиилээх-манаһыылаах уол оҕолоро дьэ төрөөбүт. Ол эрэн, уол олус иринньэх эбит. Онон улахан айдаана, малааһына суох дьиэлээхтэр олорбуттарын курдук олорбуттар. Сэмэн уолугар кистээн субан сылгы хаанын иһэрдибит. Уоллара улаатан истэҕин аайы улам-улам эт тутан, имэ тэтэрэн барбыт. Олоҥхоҕо этиллэринии, биир хоноот биирдэммит, икки хоноот иккилэммит, бэрт түргэнник улааппыт. Бу уол кыра эрдэҕиттэн алыс күүстээх, олус имигэс, түргэн-тарҕан эбит. Ити күүһэ өссө сыҥаһалаан хаамарын саҕана биллибит. Аҥаар илиититтэн орон сыҥаһатыттан тутуһан турар, аны туппутун ыыппат эбит. Үстээх сылдьан алааһы биир гына сүүрэн ийэтин да, эдьиийдэрин да сылатара, биэһигэр үрэх устун таах харбыыра үһү. Баччааҥҥа диэри туора харахтан кистии сылдьыбыт уоллара чугаһынааҕы алааһы барытын аймаабыт. Ыаллара киирэ-тахса ол уолу көрө сатыыллар, кырдьаҕастар кини дьылҕатын быһааран тойонноон көрөллөр. Ити курдук сыл-хонук элиэтээн ааспыт. Уолбут буутун этэ буһан, сиһин этэ ситэн, модьу-таҕа көрүҥнэнэн киһи астына көрөр уолана буола улааппыт.  — Дьэ-дьэ, — таайым ыалдьыппытын өссө тэптэрэн биэрдэ.  — Дьэ дуо? Дьэ туран, бу уолбут дьикти, ама киһиттэн ураты дьарыктаах эбит. Үүнэн турар тиити силистиин баҕастыын түөрэ тардан үрэх уҥуор-маҥаар быраҕа оонньуура эбитэ үһү.  — Тугун муокаһай? — аны мин ыйытааччы буоллум.  — Баардаах баата, күүстээх күүһэ ханна барыай? Оҕо оонньуур буоллаҕа, — таайым санаабын ситэрэн хоруйдаата.  — Салгыы истиҥ, — сэһэнньиппит аттыгар турар куруускаттан тымныы ууну ыймахтаат салгыы кэпсиир. — Дьэ туран, ыһыахха алаас оҕонньотторо бары мустубучча бу оҕо туһунан кэпсэппиттэр. Уонна аҕатыгар Сэмэҥҥэ уола күүһүн холонон көрөрүгэр сүбэлээбиттэр. Дойду ааттаахтарын барытын ырыппыттар да, бу уолу баһыйыах чугаһынан ким да суох эбит. Онон ити кэпсэтии дьыалатыгар тиийбэтэх. Уол оҕобут тиит маһы түөрэ тардан ылан үрэх уҥуор-маҥаар быраҕарын тохтоппотох.  Аныгыс сылыгар үрэхтэрэ халааннаан, уҥуор сытар оттуур ходуһаларын бүтүннүү ылбыт. Дьэ туран, Сэмэн ыксаабыт. Үрэҕи кыйа ууну хордорон көрбүт да, туһа тахсыбат. Хоммут уу ханна барыай? Биир өттүнэн хордохторуна атынынан киирэ турар эбит. Ити курдук ыксаан олордохторуна, биир сарсыарда ыалларыттан сурах кэлбит. Хотуттан аттаах киһи кинилэр ааттарын ааттаан иһэр үһү. Ол киһи маһы үрэх уҥуор-маҥаар быраҕар уолу кытта күөн көрсүөн баҕарар үһү. Дьиэлээхтэр итини соһуйа да, дьаархана да иһиттэллэр, ыраахтан иһэр ыалдьыттарын ээр-сэмээр кэтэспиттэр. Сурах кэлбитин үһүс күнүгэр дараҕар сарыннаах, киэҥ киппэ көҕүстээх, быччыҥа быыппаста сылдьар эр хоһууна кинилэр иннилэригэр хорус гына түспүт.  Уонна:  …