Чурапчы баһылыга Андрей Ноговицын Сомоҕолоһуу сыла биллэриллибитин өйүүр
«Саҥа олох» хаһыат үлэһиттэрэ улуус баһылыгын Андрей Ноговицыны кытта пресс-кэмпириэнсийэҕэ кэпсэттилэр. Манна үлэһиттэр үлэ бары хайысхаларыттан тыын суолталаах ыйытыылары биэрдилэр.
Андрей Тимофеевич Ноговицын балаҕан ыйыгар ыытыллыбыт быыбарга Чурапчы олохтоохторун үрдүк итэҕэллэрин ылан, улуус баһылыгынан иккис болдьоххо талылынна.
Людмила Горохова (салгыы Л.Г.): Чурапчы улууһун устуоруйатыгар иккис болдьоххо быыбарданан, баһылык дуоһунаһыгар үлэлээһин буола илик түгэн.
— Быыбар агитациятын кэмигэр өйүүр бөлөхпүн кытта улахан бырагырааманы суруйан, нэһилиэнньэҕэ билиһиннэрбитим. Дьонум-сэргэм суруллубут бырагырааманы биһирээннэр, элбэх киһи куоластаан, иккистээн баһылыгынан талбыттарыттан олус үөрэбин уонна түгэнинэн туһанан быыбардааччыларбар махталбын тиэрдэбин. Ааспыт биэс сылга үлэлээбит үлэбин дьон билэр, куоластааһын түмүгэ көрдөрбүтүнэн ордук нэһилиэк олохтоохторо өйөөннөр, иккис болдьоххо талылынным. Биэс сыл үлэлээбит кэммэр нэһилиэктэр сайдыыларын улуус киинин кытта тэҥҥэ тутан кэллим. Бүгүҥҥэ күҥҥэ хас биирдии нэһилиэк улуус киинин курдук түргэн сибээстээх, суоллаах-иистээх, элбэх тутуулаах. Ону тэҥэ, улахан болҕомтону тыа хаһаайыстыбатыгар уурбутум, бу бэлиитикэбин салҕыаҕым. «Тыа сирин куораты кытта тэҥнээҥ» диэн ыҥырыы этии баар. Ити этиинэн сиэттэрэн, нэһилиэк улуус киинин кытта тэҥ таһымнаах буоларыгар анаан, бырагыраамабар болҕомтону уурбутум. Бу үлэбин биэс сыл устата салҕыаҕым, нэһилиэктэр сайдыыларыгар улахан болҕомтобун ууруоҕум.
Елена Макаринская (салгыы Е.М.): Соторутааҕыта шефтээх оройуоммутугар Нерюнгрига ыалдьыттаан кэлбиккит. Манна туох саҥа этиилэр киирдилэрий, ханнык хайысхаларга үлэлэһэргэ дуогабары түһэристигитий?
— Бу барыыбыт уратыта диэн улахан делегациянан баран кэлбиппит буолар. Сыалбыт-сорукпут улууспут ситиһиитин Нерюнгри олохтоохторугар билиһиннэрии уонна делегация бэйэтин хайысхаларынан үлэлэригэр уопут атастаһыыта буолар. 5 сүрүн дуогабары түһэрсэн кэллибит: үөрэх систиэмэтигэр, култуура салаатыгар, тыа хаһаайыстыбатыгар. Саамай суолталаах дуогабарынан Чурапчы ыччатын вахтовай ньыманан промышленнай тэрилтэлэргэ үлэлэтии боппуруоһа буолла. Маннык тэрилтэлэргэ үлэлииргэ кинилэр үөрэниилэрэ наада. Биһиги 4 өрүттээх сөбүлэҥи түһэристибит. Биир өттүттэн «Колмар» диэн улахан таас чоҕу хостуур хампаанньа улахан салайааччылара уонна иккис өттүттэн улуус дьаһалтата, Чурапчытааҕы колледж, улуустааҕы дьарыктаах буолуу киинэ буолан, ыччат тиийэн олохсуйан үлэлииригэр, хамнастарыгар тиийэ быһаарыстыбыт. Маны таһынан Нерюнгритааҕы медицинскэй училище этиитинэн, Чурапчы улууһугар бастаан медицинскэй отделение, салгыы медучилище филиалын аһарга үлэлэһиэхпит. Оччоҕо улууспут ыччата медсиэстэрэ, акушер идэлэрин баһылаан, манна миэстэтигэр үөрэнэр буолуохтара.
Ил дархаммыт 2019 сылы Сомоҕолоһуу сылынан биллэрдэ. Онон бу анаммыт сыл Нерюнгри-Чурапчы шефтэһиитигэр сөп түбэһэр. Нерюнгрилар саас аны биһиэхэ кэлэн, Нерюнгри күнүн ыыталларыгар эмиэ дуогабары түһэристибит.
Бэйэм сөбүлүүр, сэҥээрэр ат успуордун көрүҥэр биһиги нерюнгриларга этии киллэрдибит. Биир кыттыгас сүүрүк аттанан, күрэхтэһиилэргэ кыттыахха диэн этиибитин биһирээтилэр уонна бииргэ үлэлэһэргэ сөбүлэҥнэрин биэрдилэр.
Анна Захарова (салгыы А.З.): Үөрэх чааһыгар киирдэххэ, икки симиэнэнэн үөрэнии хаһан тохтуоҕай уонна биэс күннээх үөрэх күнэ диэн биһиги улууспутугар кыаллыа дуо? Шефтэһэр оройуоммутугар Нерюнгрига 5 күн үөрэнэллэр эбит.
— Икки симиэнэнэн үөрэниини суох оҥорууга туһуламмыт федеральнай бырагыраама баар. Ол бырагыраама чэрчитинэн, С.А. Новгородов аатынан Чурапчы орто оскуолатын эбии тутуута — пристройа былааннанар. Россияттан төһө үп көрүллэринэн, оскуола пристройун тутуута саҕаланыахтаах. Ол хаһан буолара чопчу биллибэт. Боротокуолунан бигэргэнэн сытар. Үбүлээһинин боппуруоһа быһаарылынна да, үлэ саҕаламмытынан барыаҕа.
Биэс күннээх үөрэх систиэмэтин Нерюнгрига киллэрбиттэр. Чурапчыттан үөрэх эйгэтин үлэһиттэрэ, 24 киһилээх делегация, онно бара сылдьан, хайдах үлэлии-хамсыы олороллорун билэн-көрөн кэллэ. Нерюнгри оскуолаларыгар биэс күннээх үөрэх кэнниттэн алтыс күннэригэр үөрэнээччилэри 100 % хабан, эбии үөрэхтээһин бары хайысхаларыгар дьарыктыыллар эбит. Бу күн оҕолор бассейҥҥа, катокка, успуорт саалаларыгар сылдьан дьарыктаналлар, тус интэриэстэринэн көрөн, араас куруһуоктарга сылдьаллар. Оттон биһиэхэ ити табыллыа дуо диэн ырытан, толкуйдаан көрдөххө, арыый эрдэ. Кыахпыт тиийбэт курдук, оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ эбии дьарыктар тэнийэллэрэ наада. Онон ити саҕалааһын өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэх салалтатыгар, үөрэх министиэристибэтигэр биһирэннэҕинэ, кэлэр өттүгэр бу боппуруос сыыйа быһаарыллыаҕа.
Е. М.: Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Николаев бэйэтин Анал этиитигэр кураанах бөҕү-саҕы (твердые коммунальные отходы) хомуйууга саҥа таһымҥа тахсыахтаахпыт диэн эттэ. Улуус баһылыктара, министиэристибэ салайааччылара манна күүскэ үлэлиэхтээхтэрин ыйда. Биһиги улууска туттуллубут кирдээх ууну ыраастыыр тэрилтэбит өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биллэн, күн бүгүн күүскэ үлэлии турар. Оттон кураанах бөҕү-саҕы хомуйууга эн көрүүлэриҥ?
— Кирдээх ууну ыраастыыр уустук технологияны тыа сиригэр, ыраах сытар Чурапчыбыт сиригэр киллэрии диэн улахан ситиһии. Саамай улахан кыайыыбыт диэн итиннэ анал тарибы көмүскээтибит, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көмөлөөх буолуохпут. Онон ити өттүгэр үлэбит-хамнаспыт тэтимириэҕэ. Оттон кураанах бөҕү-саҕы хомуйууга премьер-миниистир Дмитрий Медведев уонна Ил Дархаммыт бэйэтин Анал этиитигэр эттилэр. Биһиги улуус 17 нэһилиэктээхпит, 8 учаастактаахпыт. Манна барыларыгар утилизациялыыр мусор собуотун тутан үлэлэтиэх диэтэххэ, олус уустук. Ол гынан баран, өрөспүүбүлүкэ салалтата былырыыҥҥыттан кииннээн оҥорууга бастакы хардыылары оҥордо. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ кураанах бөҕү-саҕы хомуйууга саҥа хампаанньаны тэрийбитэ. Бу хампаанньа улуус баһылыктарын көрсөн, кэпсэтиилэри ыыппыта. Онтон сылыктаатахпына, билигин бастакы хардыы быһыытынан тимир бөх дьааһыктары туруоруу буолар. Бу олохтоох дьаһалта бас билиитигэр киирэр, оттон тиэйэн илдьэн утилизациялааһын боппуруостара хампаанньаҕа сүктэриллэр. Биһиэхэ үтүө холобурунан Чурапчы нэһилиэгэр тимир мусор дьааһыктара тураллара буолар. Салгыы дьону-сэргэни өйдөтөн, сортировкаҕа үөрэтиэхтээхпит: пластмасс бытыылкалар биир дьааһыкка, кумааҕы атын дьааһыкка диэн. Оттон дэриэбинэлэргэ эмиэ бу Чурапчы нэһилиэгин уопутунан барыахпыт. Урукку курдук бөҕү хаһаанан баран, биирдэ таһааран быраҕыы диэн суох буоларын ситиһиэхтээхпит.
Дойду үрдүнэн саҥа саҕалааһын буоларын быһыытынан, учуонайдар, рационализатордар үөрэтэллэр. Жатайга холобур баар, университеппыт учуонайдара мусоры уматыыга бэйэлэрэ эмиэ көрүүлээхтэр. Онон тыа сиригэр ханнык үчүгэй, сөптөөх ньыма баарынан көрөн, үлэни-хамнаһы ыытыахпыт. Онно бастакы солбуйааччым Алексей Ноговицын ылсан үлэлиир, элбэх сири көрдө-иһиттэ, мунньахтарга сылдьар. Онон сөптөөх суолу тобулуохпут диэн этэбин.
Семен Жендринскэй (салгыы С.Ж.): Олох ирдэбилинэн цифровой экономика, коммуникационнай технология дойду үрдүнэн балысханнык сайдар. Биһиги улууспутугар бу хайысхаҕа туох өрүттээх үлэ-хамнас былааннанарый?
— 2013 сыллаахха маҥнай улуус баһылыгынан талыллан баран, бастакынан Сибээс министиэристибэтин ыҥыран кэпсэтиини ыыппыппыт. Оччотооҕуга миниистиринэн үлэлээбит Александр Борисов үлэһиттэрин илдьэ тахсан, маннааҕы “Ростелеком” салалтатын кытта сүрдээх улахан мунньаҕы тэрийэн турардаах. Онно сөбүлэҥи түһэрсэн, хардарыта баттаспыппыт түмүгэр күн-бүгүн онон үлэлии олоробут. Былырыын саҥа салалтаны кытары хат сөбүлэҥи түһэрсэн, кэпсэтиибитин саҥардан биэрбиппит. Ити түмүгэр биһиги улууспутугар 17 нэһилиэк баар буоллаҕына, 14-дэ оптоволоконнай сибээскэ холбонон олорор. Оптоволокно тардыытын Соловьев, Болугур уонна Чакыр нэһилиэктэригэр былаанныыбыт. Оччотугар эрэ толору оптоволоконнай сибээстэнэбит. Түргэн интернет үлэ бары хайысхатыгар төһүү күүһүнэн буолар. Оскуолаларга, нэһилиэнньэ “Госуслуганан” туһаныытыгар суолтата улаатыа. Салгыы уһуйаан иитиллээччилэриттэн саҕалаан, кырдьаҕас дьоҥҥо тиийэ электроннай систиэмэнэн үлэлиир дьоҕуру иҥэрии ыытыллыаҕа. Итиэннэ «Үһүс көлүөнэ оскуолата» сааһырбыт дьону интернетинэн туһанарыгар анал куурустары тэрийиэхпит. Бу күһүҥҥүттэн нэдиэлэтээҕи планеркабытыгар ыраах сытар Бахсы, Арыылаах курдук нэһилиэк баһылыктара «онлайн-режиминэн» кытталлар. Инникитин цифровой оскуола быһыытынан Сылаҥ оскуолатын былаанныыбыт.
Алексей Слепцов (салгыы А.С.): Эти, үүтү соҕотуопкалааһыҥҥа цифровой технологиянан, электроннай сибээһинэн үлэлээһин күүтүллэр. Холобур билигин „Меркурий“ бырагырааманан үлэ барар. Маны олоххо киллэриигэ үлэ хайдах ыытылларый?
— Бу билиҥҥи кэм, сайдыы ирдэбилэ. Өрөспүүбүлүкэбит салалтата, чуолаан Ил Дархаммыт сыал-сорук быһыытынан туруорда. Бастатан, бу салааҕа үлэлиир дьоммутун бэлэмниэхтээхпит. Сүрүн соҕотуопкалааччыларбыт чааһынайдар буолаллар, үксүлэрэ саастаах дьон. Кинилэри миэстэҕэ үөрэтиигэ олохтоох дьаһалта, бэтэринээринэй исписэлиистэр, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлиир исписэлиистэр ылсыахтаахтар. Онтон эдэр өттө үксэ бэлэмнээхтэр, түргэнник ылыныахтара. Улуус кииниттэн бэтэринээринэй управление, „Чурапчы“ ТХПК үлэһиттэрэ миэстэҕэ тиийэн үөрэтэллэр, сүбэлииллэр. Билигин ыытылла турар „Социальнай десант“ кэмигэр наадыйааччылар кэлэн ыйыталастылар. Семинардар, кылгас куурустар буоллаллар. Кырдьаҕастарга анаан „Үһүс көлүөнэ оскуолатын“ үлэлэтиэхпит. Иккиһинэн, технологическай сайдыыга күүскэ үлэлэһэр наада. Холобур, кыра кыамталаах, туттарга табыгастаах ынах ыыр аппараттары, охладителлэри булунууга. Үүт, эт ыраас, ирдэбилгэ эппиэттиир буолуутугар сүөһү, сылгы турар, иитиллэр миэстэлэрэ чэбдик-ыраас, санитарнай өттүнэн ирдэбилгэ эппиэттиир буолуохтаах. Маныаха саҥа хотоннору, сылгы базаларын тутууга болҕомто ууруллуохтаах.
А.С.: Улууспутугар сүрүн дьарыкпыт тыа хаһаайыстыбатын үлэлэрэ буоллаллар. Бу салааҕа ситиһиибит үчүгэй, өрүспүүбүлүкэҕэ сүөһүбүт, сылгыбыт ахсаанынан, кинилэртэн бородууксуйаны ылыыга инники иһэбит. Үлэни-хамнаһы тэрийиигэ улуус баһылыгын, салалтатын өттүттэн күннэтэ улахан болҕомто ууруллар, итини дьоммут-сэргэбит билэр, кэрэхсиир. Улууска тыа хаһаайыстыбатыгар кластернай сайдыыга Болугур нэһилиэгэ киирбитэ иккис сыла. Бу нэһилиэк сайдыытыгар туох оруолланна?
— Нэһилиэгинэн киирии сыала-соруга федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраамаларга олоҕуран, үлэлэһэн кэлимник сайдыы, нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын тупсарыы. Кылгастык эттэххэ, Болугур нэһилиэгэр Кыстык Кугдаҕа саҥа типовой животноводческай комплекс, Халбаныкыга сайылык тутулунна, боруода сүөһүлэр аҕалылыннылар. Адаптацияны баран, бородууксуйаны биэриилэрэ үрдүүр. Салгыы бу хайысхаҕа миэстэҕэ үүтү астыыр собуот (сыры кытары оҥоруохтара), дьон олорор дьиэлэрэ, о. д. а. тутуллуохтара. Эдэр, үөрэхтээх исписэлиистэр кэлэн үлэлээн эрэллэр.
Быйыл сири кытта үлэ олус ситиһиилээхтик Мындаҕаайыга тэриллэн ыытылынна. Одьулууннар да балачча үлэлэрин иэнин улаатыннардылар. Улууска бааһына иэнэ биллэ кэҥээтэ. 15 км усталаах бүтэйдээһин ыытылынна. Сүөһү уонна сылга аһылыгын бэлэмнээһиҥҥэ сиилэстээһини, сенажтааһыны, бурдугу үүннэриини тэрийэр сорукпут сайдыыбытыгар улахан суолталаах. Мындаҕаайылар эбиэһи, хортуоппуйу, хаппыыстаны, гороҕу үүннэрэллэр, оскуола теплицата таһаарыылаахтык үлэлиир. Саҥа овощехранилище тутулунна, аныгы оборудованиелар, тиэхиньикэлэр атыылаһылыннылар. Үлэ миэстэтэ элбээн иһэринэн, нэһилиэнньэ ахсаана эбиллэр. Мындаҕаайы уопутун батыһан Мырыла эҥэр үлэни тэрийэр былаан иннибитигэр турар. Соловьев нэһилиэгин дьоно ити хайысхаҕа эмиэ үлэлиир санаалаахтара үөрдэр.
С.Ж.: Улууспутугар гаас ситимэ былааннаахтык киирэн иһэр. Бу күннэргэ Хайахсыт нэһилиэгэр холбоноору турар. Инникитин ханнык нэһилиэктэргэ гаас киириитэ былааннанарый уонна хаһыс сылга улууспут толору гааһынан хааччыллыаҕай?
— Гаастааһын үлэтэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн үп-ас кырыымчыгыттан сүрдээх бытааннык ыытыллар. Мин билэрбинэн, Мэҥэ Хаҥалас улууһа гааска биһигиннээҕэр быдан инники киирбитэ. Онно 10 сыл устата гаас ситимин холбоон түмүктүөхпүт диэн сорук туруоруммуттара. Билигин кинилэр Бүтэйдээх нэһилиэгэр гаастарын саҥа киллэрдилэр, Өлөчөйгө холбоно илик. Онон быһаччы эттэххэ, анал түһүмэхтэринэн, уочаратынан үлэ ыытыллар. Биһиги улууспутугар 2015 сыллаахха гаас ситимэ кэлбитэ, онон 2025 сылга диэри гааска холбонуу тэтимэ түргэтиэ диэн эрэнэбит. Сыл аайы гаастааһын үлэтэ тохтообокко, анал учаастактарынан ыытылла турар. Холобура, былырыын Одьулуун нэһилиэгэр уонна илин “Чараҥ” түөлбэҕэ гаас ситимэ холбоммут буоллаҕына, быйыл Хайахсыт нэһилиэгэр бу күннэргэ киириэ уонна “Куоҕалы” түөлбэҕэ үлэлэлэри салгыахпыт. Эһиил былааҥҥа Хоптоҕо нэһилиэгэ баар, ону таһынан Хадаар нэһилиэгин туруорса сылдьабыт. Чурапчы иһигэр үлэ салҕаныа. Биир сүрүн кыһалҕанан киинтэн ититиигэ холбоммут ыаллар гааска көһөлллөрө сүрдээх бытаан. Онон ититиилээх ыаллар гааска холбонуулара кэнники ыытыллыан сөбүн, бэйэлэрин уочараттарын табатык өйдүүллэригэр баҕарыам этэ.
А.З.: Кэлиҥҥи сылларга нэһилиэктэр уонна улуус киининээҕи суоллары оҥорууга, тупсарыыга үлэ балай да ыытылынна. Чурапчы нэһилиэгин иһинээҕи суолу оҥорууга кэлэр өттүгэр улуус өттүттэн өйөбүл күүтүллэр дуо, инникитин туох былааннааххыт?
— Баһылыгынан талыллыахпыттан, суолу оҥорууга болҕомтобун ууран үлэлэһэбин. Биир дойдулаахпыт Егор Борисовы кытта сүбэлэһэн, Суолу оҥорууга туһуламмыт федеральнай бырагыраамаҕа кыттан, Үрэх Күөрэ учаастагын, Сылаҥ, Чакыр нэһилиэктэрин суоллара оҥоһулуннулар. Ону таһынан өрөспүүбүлкэтээҕи бырагырааманан Хайахсыкка диэри суол оҥоһулунна. Онон ити нэһилиэктэргэ сырыы-айан хааччылынна. Оттон кэлэр 2019 сылга федеральнай бырагыраамаҕа Кытаанахха диэри 17 биэрэстэ уонна Мындаҕаайыга киириигэ 5 биэрэстэ усталаах суол былааҥҥа киирдэ. Сыыйа Мырыла, Бахсы суолларын оҥорууга эмиэ тиһиктээх үлэ ыытыллыаҕа.
Оттон бөһүөлэк иһинээҕи суоллары оҥорууга кэккэ уустук боппуруостар бааллар. Тоҕо диэтэххэ, уларыта тутуу сылларыгар суолу тупсарыыга күттүөннээх үлэ ыытыллыбатаҕа билигин да уустуктары үөскэтэр. Ону тэҥ,э билигин суолу тутар-өрөмүөннүүр муниципальнай тэрилтэ улууспутугар суох. “Дорожник” тэрилтэ сүрүннээн федеральнай суолу көрөр-истэр. 2014 сыллаахха улууспутугар бөһүөлэк иһинээҕи суоллары көрөргө-истэргэ анаан “ЧурапчаАвтодор” диэн тэрилтэни тэрийбиппит. Ол эрээри, хомойуох иһин, ити тэрилтэ федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи суоллары эрэ оҥоруунан муҥурданна. Ол түмүгэр бөһүөлэк иһинээҕи суоллары умнууга хаалларда. Улуус дьаһалтата түөрт сыл устата араас бырагыраамаларга кыттан, “ЧурапчаАвтодор” үлэни-хамнаһы тэрийэригэр анаан 200-тэн тахса мөл. суумалаах үбү көрбүтэ. Ону бу тэрилтэ кыайан дьаһаммата, көдьүүскэ таһаарбата. Үлэтин түмүгэ мөлтөх буолан, билигин тохтоото да диэххэ сөп. Онуоха улуус дьаһалтатын буруйдаабакка, тэрилтэ үлэтэ-хамнаһа салайааччыттан быһаччы тутулуктааҕын нэһилиэнньэ табатык өйдүөхтээх.
Нерюнгрига бара сылдьан, суолу оҥорор муниципальнай тэрилтэ салайааччытын көрсөн кэпсэттим, хайдах былааннаахтык үлэлии-хамсыы олороллорун билистим. Итинтэн сиэттэрэн, уонна эрдэттэн былаанныы сылдьарбынан, улууспут иһинэн бөһүөлэктэр иһинээҕи суоллары оҥорууга анаан муниципальнай тэрилтэ тэриниэхтээхпит. Онон нэһилиэктэр баһылыктарын кытта ити боппуруоска сүбэ мунньах тэриллиэҕэ. Быйыл улуус киининээҕи суолу-ииһи оҥорууга 1 мөл. солк. суумалаах харчы көрүллүбүтэ. Үүнэр сылга эмиэ итинтэн итэҕэһэ суох үп көрүллүөҕэ. Онон барыта биирдэ эмискэ буолбатар, сыыйа-баайа улуус киининээҕи уонна нэһилиэктэр истэринээҕи суол-иис тупсуоҕа диэн эрэнэбин.
Л.Г.: «Уу – олох тыына» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Сайын аайы ыраас иһэр ууну дьиэҕэ тиэрдибэт кыһалҕата турар. Бу тыын суолталаах боппуруоһу быһаарыыга кэскиллээх үлэни-хамнаһы саҕалаабыт киһиттэн тус санааҕын билиэхпин баҕарабын.
— Кырдьык, бу үлэни бэйэм саҕалаабытым. Эрдэ дьон ыалтан, аймахтарыттан баран булуустан муус уутун дьиэлэригэр таһар этилэр. «Чурапчы» кэпэрэтиип бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон, дьон кыһалҕатын билэр, күннэтэ көрөр буоламмын, уопсай дьиэ олохтоохторугар ыраас ууну «Вода» систиэринэтиттэн куттарар гына оҥорбуппут. Үлэбитин салҕыы сайыннаран «бутилированнайга» көспүппүт, аадырыска диэри тириэрдэр буолбуппут.
Урут Чурапчы кэпэрэтиип өрөспүүбүлүкэҕэ бастакынан дэриэбинэлэргэ үүт таһыытын олохтообута. Бу ньымабытын дьон сэргээбитэ, сөхпүтэ. Кылгас кэм иһигэр өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ бу систиэмэҕэ киирбитэ. Төлөбүрүн үүтү туттарар киһи бэйэтэ төлүүрэ. Сыанатын биһиги быһар буолбуппут, бэйэлэригэр эттэххэ, талбыт сыаналарын этиэх курдуктар этэ. Мин, кэпэрэтиип бэрэссэдээтэлэ, үүт таһыытыгар орооһор курдук буолан хаалбытым. Кэнники ол харчыны «Чурапчы» кэпэрэтиип «ылар, сиир» диэн сурах барыаҕыттан, сыана быспат буолбуппут. Билигин хас биирдии дэриэбинэ бэйэтэ үүт таһар дьону булар, сыанатын быһаарар.
Ууну таһыыга эмиэ оннук балаһыанньа үөскээтэ. А.С. Пушкин остуоруйатыгар курдук алдьаммыт хоруудабытыгар олорон хааллыбыт. Киһи үчүгэйгэ үөрэннэҕинэ аһара барыыта баар. Ууну таһар уолаттар син балачча үлэлээн сипиттэрэ, ону дьон сөбө суохтук, быыһыгар үөхсэн сыһыаннаһыылара тахсан тохтоотулар. Онон билигин “Чурапчы” ТХПК ууну бэйэтин маҕаһыыннарыгар аҕалан атыылыыр. Наадыйар дьон онтон ылан ууланаллар.
С.Ж.: Эһиил сайын Амма улууһугар ыытыллар Тыа сирин оонньууларыгар биһиги бэлэмнэниибит хайдаҕый?
— Аммаҕа барарга дьиҥэр былырыын күүскэ бэлэмнэммиппит. Сүүмэрдиир түһүмэхтэри барытын ааспыппыт, онон улуус хомуур хамаандата бэлэм. Улахан хомууру өссө былырыын ыытан турабыт. Хомойуох иһин, оонньуу көһөн, быйыл саҥаттан хомууру ыытыахпыт. Успуорт управлениетын начаалынньыга Иван Оконешников — уопуттаах, өр сылларга бу эйгэҕэ үлэлээбит киһи. Онон мин киниэхэ эрэнэбин. Былырыын улуус успуордугар бүддьүөппүтүттэн 8 мөлүйүөнү көрбүт буоллахпытына, эһиил эмиэ итиччэ үбү көрөөрү олоробут. Амма улууһа биһигиттэн чугас, онон ыспарсымыаннар түһэр сирдэрин, аһынан хааччыйыы боппуруостара түргэнник быһаарыллыахтара. Улууспут ыспарсымыаннарыттан биһиги элбэҕи күүтэбит, эрэнэбит.
Е.М.: Урукку өттүгэр арыгы атыыта Кластер территориятыгар көһөрүллүбүтэ. Онон нэһилиэк киинигэр арыгыһыттар киһи хараҕын далыгар көстүбэт буолбуттара, нэһилиэнньэ нус-хас олохтоммута. Билигин арыгы атыыта төттөрү нэһилиэкпит иһигэр киирэн атыыланан эрэр. Дьон-сэргэ онтон айманарын, долгуйарын «ватсап» ситимин нөҥүө санаатын тиэрдэр. Манна эн көрүүҥ хайдаҕый, туох миэрэлэр ылыллыахтарай?
— Арыгы атыыта нэһилиэк киинигэр киирбитин биир бэйэм олох сөбүлээбэппин. Дьон – сэргэ сөпкө айманар. Сокуоҥҥа итэҕэстэр бааллара оҕуста. Манна сөпсөспөппүтүн, дьоммут өйүүр. Онон арыгы атыытын бэрээдэктээһин хайысхатыгар үлэ син биир ыытыллыа. Общественность, нэһилиэк биһигини өйүөн наада. Бииргэ үлэлиэхтээхпит. Атын урбаанньыттар, тэрилтэлэр нэһилиэк киинигэр сатаан киирэн арыгы атыылыыр кыахтара суох.
А.С.: Хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү бырагыраамата улууска салгыы хайдах ыытыллыай, нэһилиэктэр хабыллыахтара дуо?
— Бу бырагыраамаҕа 2019 сылгы өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 5 млрд. солк. үп көрүллүөҕэ. Улуустарынан төһө тиксэрэ быһаарылла илик. Ким документацията, тутуллар сирэ бэлэмэ быһаарар оруолланыаҕа. Эрдэ үбү төһө таба туһаммыттара эмиэ учуоттаныаҕа. Бу өттүнэн биһиги улуус үчүгэйдик үлэлээбиппит, ордук улуус киинигэр. Сылаҥҥа, Дириҥҥэ, Одьулууҥҥа бу бырагыраама чэрчитинэн саҥа дьиэлэр тутуллубуттара. Кэлэр сылга бырагыраама үлэлээтэҕинэ 8 нэһилиэги киллэрэр былааннаахпыт.
«Саҥа олох» хаһыат